แม้ว่าหนังสือจะหนาถึง 400 กว่าหน้า แต่ด้วยความน่าสนใจของเนื้อหาแล้ว ผมไม่เกิดความรู้สึกเบื่อแต่อย่างใด ตรงกันข้าม กลับรู้สึกตื่นเต้นในแนวคิดของ Constructionism เสียด้วยซ้ำ

                แนวทางการเรียนรู้แบบที่เรียกว่า Constructionism นี้ เกิดจาก Professor Seymour Papert แห่งสถาบันเทคโนโลยีแห่งแมสซาชูเสทส์ (Massachusetts Institute of Technology) หรือที่เราคุ้นเคยกับชื่อ MIT มหาวิทยาลัยอันดับหนึ่งของสหรัฐอเมริกานั่นเอง

                ระบบการเรียนรู้แบบที่ว่า ถือเป็นการเรียนรู้ด้วยตนเองแบบหนึ่ง หรือจะถือว่าเป็นการเรียนรู้แบบที่มีผู้เรียนเป็นศูนย์กลางก็น่าจะได้ ซึ่งในเมืองไทยก็คุ้นเคยในชื่อทับศัพท์ว่า Learner-Centered Education หรือ Child-Centered Education

                โครงการที่ผู้เรียนได้ลงมือศึกษาและกระทำนั้นจะต้องบรรลุผลสำเร็จ หรือหากจะหยุด ก็ต้องแน่ใจว่าได้ทุ่มเทจนถึงที่สุดแล้ว

• มีการประเมินผลความก้าวหน้าของงานเป็นระยะ การเรียนแบบทำโครงการที่แต่ละคนคิดขึ้นมาเองนั้น อาจจะทำให้การจัดสอบในแบบที่เราคุ้นเคยนั้นทำได้ไม่สะดวกและไม่เหมาะสมนัก การประเมินผลการเรียนก็คงจะต้องออกมาในรูปแบบอื่น โดยวิธีการประเมินที่ใช้กันก็คือ การประเมินจากผลงานที่บันทึกลงในสมุดบันทึกผลงานหรือที่เก็บรวบรวมไว้ในแฟ้มสะสมผลงาน การประเมินจากการนำเสนอความก้าวหน้าของงาน การประเมินจากชิ้นผลงานเมื่อทำสำเร็จแล้ว ฯลฯ แต่ที่เน้นมากที่สุดก็คงจะเป็นการประเมินจากบันทึกผลงาน

• มีการนำเสนอความก้าวหน้าของงานให้ผู้อื่นทราบอย่างเป็นทางการอยู่เป็นประจำ ไม่ว่าความก้าวหน้านั้นจะเป็นไปในทางบวกคือประสบความสำเร็จ หรือในทางลบคือพบกับอุปสรรคปัญหาก็ตาม แนวคิดก็คือว่า การที่ได้พยายามเล่าหรืออธิบายงานของตนเองให้คนอื่นรู้เรื่อง จะทำให้เราเข้าใจงานของเราได้ชัดเจนขึ้นตามไปด้วย เรียกว่า ความรู้จะตกตะกอนหรือเรียงเม็ดดีขึ้น เราจะได้เห็นลำดับขั้นตอน ที่มาที่ไป และความเป็นเหตุเป็นผลของงานที่เราทำมากขึ้น ดีไม่ดีเราอาจจะเห็นหนทางแก้ปัญหาในระหว่างที่กำลังนำเสนออยู่ก็เป็นได้ รวมทั้ง ผู้เรียนคนอื่นก็อาจจะมีแนวคิดดีๆ หรือมุมมองอื่นๆ ที่ช่วยให้เราแก้ปัญหาได้อีกด้วย ถือเป็นการช่วยเหลือซึ่งกันและกันไปในตัว

• มีการพบปะสังสรรค์กันในระหว่างผู้เรียนเป็นประจำ เช่น อาจจะมีสักบ่ายหนึ่งในสัปดาห์ที่ผู้เรียนและครูจะมาเจอกัน มานั่งคุยกันสบายๆ จิบน้ำชากาแฟกันไป เล่นเกมหรือเล่นไพ่กันบ้าง เล่นกีฬาเบาๆ กันบ้าง หรือจะนั่งคุยกันเฉยๆ ก็ได้ แนวคิดเบื้องหลังก็คล้ายๆ กับการขึ้นนำเสนอผลงานอย่างเป็นทางการ คือ ได้มีโอกาสเล่าให้ฟังถึงงานของตนเองว่าเป็นอย่างไร เพื่อให้มองเห็นความคิดของตนเองได้ชัดเจนขึ้น เพียงแต่คราวนี้เป็นบรรยากาศแบบไม่เป็นทางการเท่านั้นเอง สิ่งที่คาดหวังอีกประการหนึ่งก็คือ การให้กำลังใจซึ่งกันและกัน ทั้งระหว่างผู้เรียนกับผู้เรียนด้วยกันเอง และระหว่างผู้เรียนกับครู จะได้ไม่ท้อเวลาต้องเจอกับปัญหาในการทำงานหรือการใช้ชีวิตในอนาคต

• มีการใช้คอมพิวเตอร์เข้ามาช่วย ไม่ว่าจะเป็นการใช้อินเตอร์เน็ตในการค้นหาข้อมูล หรือการใช้โปรแกรมคอมพิวเตอร์ต่างๆ ในการเรียนรู้ ซึ่งในกลุ่มผู้วิจัยด้าน Constructionism ของ MIT ก็ได้ประดิษฐ์โปรแกรมง่ายๆ ขึ้นมาหลายโปรแกรม เช่น LEGO-Logo, MicroWorlds Logo ฯลฯ เพื่อให้เด็กเล็กๆ หรือผู้ที่เพิ่งเริ่มต้นใช้คอมพิวเตอร์สามารถใช้ได้ง่ายๆ และไม่เป็นการบั่นทอนกำลังใจกัน

• สาเหตุที่ต้องใช้คอมพิวเตอร์เข้ามาร่วมด้วยนั้น Professor Papert บอกว่า เพื่อให้มีโอกาสเรียนรู้เทคโนโลยีสมัยใหม่เพื่อให้ก้าวทันโลกประการหนึ่ง ส่วนที่สำคัญอีกประการหนึ่งก็คือ คอมพิวเตอร์จะช่วยเร่งอัตราการเรียนรู้ให้เร็วขึ้น ตัวอย่างเช่น การเขียนโปรแกรมให้ตัวการ์ตูนในโปรแกรม (โปรแกรมตระกูล Logo จะใช้เต่าเป็นพระเอก) ทำงานตามที่เราออกแบบได้ ทำได้เร็วกว่าการที่เราต้องมานั่งต่อวงจรให้หุ่นยนต์ (เต่า) ทำงานได้จริงๆ

• ครูมีหน้าที่แนะนำเป็นหลัก ไม่ใช่เป็นผู้สอนหรือผู้ถ่ายทอดความรู้ในทิศทางเดียวเหมือนวิธีการเรียนการสอนในโรงเรียนที่เราทำกันอยู่ทุกวันนี้ ครูจะเป็นผู้ช่วยแนะนำผู้เรียนในการเลือกหัวข้อโครงการที่จะทำ แหล่งข้อมูลที่จะใช้ค้นหา แนวทางการแก้ปัญหา ตลอดจนหาโอกาสที่จะผสมผสานความรู้หลายๆ สาขาเข้าไปในโครงการในลักษณะของสหวิทยาการ หรือ Multi-Disciplinary Education ด้วย หรือจะใช้คำว่า การเรียนรู้แบบบูรณาการ ก็น่าจะได้เหมือนกัน เช่น ผู้เรียนอาจจะอยากทดลองปลูกพืชด้วยเทคนิคใหม่ๆ ครูก็อาจจะหาโอกาสสอดแทรกความรู้เรื่องภาษาอังกฤษ เลขคณิต เคมี ภูมิศาสตร์ ชีววิทยา ฯลฯ เข้าไปด้วย

                สิ่งที่ Constructionism เน้นก็คือ ครูก็เป็นผู้เรียนรู้คนหนึ่งด้วย ในการดูแลผู้เรียน ครูควรจะแสดงให้เห็นว่า ครูเองก็กำลังเรียนรู้ไปพร้อมๆ กับผู้เรียนอยู่ ครูเองก็ไม่ได้รู้ทุกเรื่อง แต่ครูสามารถเป็นตัวอย่างที่ดีในเรื่องของการเรียนรู้ได้ ครูจะต้องไม่ย่อท้อต่ออุปสรรคที่มี ตรงกันข้าม ครูจะพยายามหาข้อมูลหรือคิดแก้ปัญหาอย่างเต็มความสามารถ แนวคิด Constructionism เองยังแนะนำไปถึงว่า ให้ครูมีโครงการเป็นของตัวเอง แล้วก็ทำไปพร้อมๆ กับผู้เรียนด้วยเสียเลย

                รายงานได้ยกตัวอย่างการนำ Constructionism ไปใช้อย่างประสบความสำเร็จในประเทศต่างๆ ทั้งสหรัฐอเมริกา ประเทศต้นตำรับเอง ทั้งคอสตาริกา โคลอมเบีย หรือบราซิล ซึ่งคนที่ด้อยโอกาสทางการศึกษานั้นมีอยู่ไม่น้อยเลยทีเดียว เผลอๆ อาจจะมากกว่าประเทศไทยเสียด้วยซ้ำ รวมไปถึงประเทศที่พัฒนาแล้วอย่างรัสเซียและออสเตรเลียก็ได้นำระบบ Constructionism นี้ไปใช้ด้วยเหมือนกัน

                ตัวอย่างหนึ่งในสหรัฐอเมริกา เป็นกลุ่มนักเรียนที่อยู่ในสถานพินิจ ซึ่งมีปัญหาทั้งด้านความประพฤติและผลการเรียนในโรงเรียนที่แย่ แต่พอนำแนวคิดนี้เข้าไปใช้ นักเรียนเหล่านี้ก็กลับเรียนรู้ได้ดี มั่นใจในความสามารถของตนเอง มั่นใจว่าสามารถจะใช้ชีวิตในสังคมได้ ทำงานได้เหมือนคนอื่น สามารถเป็นที่ยอมรับของคนอื่นได้ ไม่คิดว่าตนเองเป็นตัวปัญหาของสังคมอีกต่อไป

                อีกตัวอย่างหนึ่งเป็นแม่บ้านในชุมชนชนบทของไทยแห่งหนึ่ง ซึ่งทั้งชีวิตไม่เคยทำอะไรสำเร็จเลย เรียนก็น้อย สามีเป็นคนทำงานอยู่คนเดียว หนี้สินของครอบครัวก็มีมาก แต่พอมีการนำแนวคิดของ Constructionism เข้าไปใช้เพื่อช่วยพัฒนาอาชีพและความเป็นอยู่ของชุมชน แม่บ้านท่านนี้ซึ่งว่างงานอยู่แล้ว ก็ได้มีโอกาสหัดใช้คอมพิวเตอร์เพื่อทำงานและค้นหาข้อมูล เรียนรู้เรื่องการทำบัญชี เรียนรู้เรื่องการค้าขาย ปรากฏว่า แม่บ้านท่านนี้กลับกลายเป็นผู้นำของชุมชนในแง่ของความคิดสร้างสรรค์ในการปรับปรุงผลผลิตทางการเกษตรของชุมชนไปได้ รู้จักที่จะมองหาช่องทางเพิ่มรายได้ สามารถบริหารการใช้จ่ายได้ดีขึ้น หนี้สินก็ค่อยๆ ลดลง คุณภาพชีวิตก็ดีขึ้น ตัวแม่บ้านเองก็รู้สึกว่าตนเองมีคุณค่ามากขึ้น

• ตัวหลักสูตรและระบบการศึกษาในปัจจุบัน ที่ทุกอย่างวางเอาไว้เป็นระบบหมดแล้วว่า ในแต่ละปี แต่ละวิชา จะต้องเรียนเรื่องอะไรบ้าง ทำให้การเรียนแบบกึ่งอิสระนั้นทำได้ยาก

• วิธีการประเมินผล ซึ่งยังค่อนข้างยากที่จะวัดให้เห็นชัดเจนหรือเป็นมาตรฐานว่า ผู้เรียนมีความรู้เพียงพอที่จะผ่านขึ้นไปเรียนในชั้นสูงขึ้น หรือพร้อมที่จะออกไปทำงานได้หรือยัง

• ครูจะต้องเก่งและรู้รอบ รวมทั้งต้องทุ่มเทในงาน สามารถดูแลผู้เรียนเป็นรายบุคคลได้ รักการเรียนรู้ และเข้าใจเรื่องการเรียนรู้เป็นอย่างดี สามารถรู้ได้ว่าจะต้องกระตุ้นผู้เรียนอย่างไร จะต้องเสริมอะไรตอนไหน ซึ่งจะมีครูสักกี่มากน้อยที่เป็นได้อย่างนี้ และสถานศึกษาจะกล้าทดลองหรือเปลี่ยนแปลงระบบหรือไม่ จะมีเงินทุนเพียงพอหรือไม่ที่จะจ้างครูให้มีจำนวนมากในระดับที่ครูหนึ่งคนจะดูแลนักเรียนไม่เกิน 10 ถึง 20 คนได้

• การสนับสนุนจากผู้เกี่ยวข้องต่างๆ เช่น หน่วยงานราชการที่เกี่ยวข้องกับการศึกษาในระดับประเทศเรื่อยลงมาจนถึงในระดับท้องถิ่น สถาบันการศึกษาเอง ผู้สนับสนุนทางด้านงบประมาณทั้งภาครัฐและภาคเอกชน รวมไปถึงพ่อแม่ ผู้ปกครอง หรือครอบครัวของผู้เรียน ที่ยังอาจจะยังคุ้นเคยกับระบบการเรียนรู้แบบปัจจุบันที่ตนเองเคยเรียนมา และยังคงไม่ไว้วางใจในของใหม่ว่าจะดีจริงหรือไม่

แหล่งข้อมูลเพิ่มเติม (อ้างอิงจากหนังสือรายงานเล่มดังกล่าว บางลิงค์อาจจะใช้ไม่ได้แล้ว)

- Professor Seymour Papert ที่ MIT

- โครงการ Lighthouse ของมูลนิธิศึกษาพัฒน์

- Constructionism Lab ศูนย์การศึกษานอกโรงเรียนภาคเหนือ

- มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี

- มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

- ข้อมูลเกี่ยวกับโปรแกรม LEGO-Logo

- ข้อมูลเกี่ยวกับโปรแกรม MicroWorlds Logo